Hilžbjeta I.

Hilžbjeta Ⅰ. (jendźelsce Elizabeth Ⅰ.; * 7. požnjenca 1533 w Greenwich; † 24. nalětnika 1603 w Richmond) knježeše wot 17. nazymnika 1558 hač do swojeje smjerće nad Jendźelskej a Irskej. Wona bě dźowka Hendricha Ⅷ. (jendźelsce Henry Ⅷ.) a jeho druheje žony Anny Boleyn (1. Marquess wot Pembroke).

Hilžbjeta njebu wot swojeho nana Hendricha VIII. jako dźowka připóznata, po tym zo běše tutón swoju žeńtwu z Annu Boleynu rozpušćić dał. Hilžbjeta so přez njepłaćiwosć mandźelstwa swojeju staršeju a jako njemandźelske dźěćo 1537 z naslědnistwa za trón wuzamkny. Po smjerći jeje nana Hendricha Ⅷ. pak jeho poslednja žona Cathrine Parr ju 1544 zaso do trónoweho naslědnistwa přiwza.

Najebać swojeho wuzamknjenja z naslědnistwa, dósta wona dale pjenjezy wot swojeho nana a tak dobre renesansne wukubłanje wot anglikanskeho wučenca, kotrež zapřiješe wšitke tehdy wažne discipliny. Mjez druhim wuknješe wona tak nimo jendźelšćiny hišće łaćonšćinu, italšćinu a francošćinu, ale tež rejowanje, spěwanje a hudźenje. Jeje předchadnikaj, połbratr Edward VI. a połsotra Marija I. (Mary I.), běštaj ju přez zmylki w swojim knjejstwje tohorunja za wšelakory problemy knježenja sensibilizowałoj a z tym na swójske knjejstwo přihotowałoj.

Jako jeje połsotra a předchadnica Marija I. 17. nazymnika 1558 zemrě, běše Hilžbjeta přichodna we naslědnistwje za trón. Wona zaćahny z wulkej paradu do Londona a daše so we Westminster Abbey 15. wulkeho róžka 1559 na Hilžbjetu I., kralownu Jendźelskeje a Irskeje krónować. Wona połoži wot započatka sem kruće, zo njedaše so kaž Marija I. wot druhich, wosebje mužow, w swojim knježenju wobwliwować.

Na spočatku jeje knjejstwa, měješe Jendźelska hižo parlament a bě z tym prěnja konstitucionalna monarchija Europy. Parlament wobsteješe z House of Lords (zemjenjo a anglikanscy biskopja, kotřiž so přez krala/kralownu powołachu) a House of Commons (zamóžni ludźo, kotřiž wobsedźerjo kraja wolichu). Hačrunjež bě potajkim politiski system kraja hižo jara daloko wuwity za 16. lětstotk, měješe kraj přez interne a mjezynarodne rozkory poslednich lět wulke problemy, wo kotrež dyrbješe so Hilžbjeta I. starać. Jeje nan Hendrich VIII. běše anglikansku cyrkej załožił a wotpačeše so z tym wot bamža we Rómje. Pod knjejstwom jeje połbratra Edwarda I. so anglikanska cyrkej, na kotrejež čole kral Jendźelskeje steješe, dale wuwiwaše. Jako pak po tym jeje katolska połsotra Marija I. na trón postupješe, wona wšitke tute rozsudy zaso zběhny. Z tym dyrbješe Hilžbjeta I. hižo wot spočatka swojeho knjejstwa jednu nabožinu a wašnje wobchada z druhimi nabožinami wobmyslić. Wona rozsudźi so za anglikansku cyrkej a wobkrući swój rozsud 1559 z `Act of Supremacy´. Tutón dokument ponowi a wobkrući rozsud Hendricha VIII., so wot bamža a katolskeje cyrkwje dźělić. Najwjetši dźěl jeje poddanow běše dale katolski, ale dyrbješe so z dźělom anglikanskeje cyrkwje stać, z tym, zo dźěše na přikład na njedźelniše protestantiske kemše. Wysoke pozicije w cyrkwi, kaž tež kralestwje, běchu na přiwisnikow anglikanskeje cyrkwje rozdźělene. Tute naprawy protestantiska, kaž tež katolska strona kritizowaštej. Krući protestanća žadachu wobšěrniše naprawy, katolikojo w Jendźelskej pak, spytachu přeco zaso z pomocu katolskeho wukraja (wosebje Španiskeje) Hilžbjetu I. powalić. Hilžbjeta njestaraše so jenož wo nabožinske problemy a prašenja, ale tež wo polěpšenje towaršnostneho a hospodarskeho połoženja kralestwa. Pod jeje knjejstwom rozekčěše kraj. Wona podpěraše wuměłstwo, kaž dźiwadło a spisowaćelow, runje tak kaž hospodarske předewzaća. Nimo toho zahaješe wona jendźelsku kolonializaciju sewjerneje Ameriki. Prěnja kolonija so tohodla po njej, `Virginia´, pomjenowaše. Dokelž wobsedźeše Španiska přeco hišće najdrohotniše kolonije, zasadźeše Hilžbjeta I. piraty, kaž znateho Francisa Draka, zo bychu španiske łódźe z drohoćinkami nadpadnyli a wurubili. Tak dóńdźe Jendźelska k přidatnemu bohatstwu.

Marija Stuart běše młódša kuzina Hilžbjety I. a wudowa francoskeho krala Franca II. Wona dóńdźe po smjerći tutoho do Šotiskeje a chcyše so tam z kralownu stać. To běše móžne, dokelž běše tohorunja dźěl naslědnistwa za trón Šotiskeje. Wona wuda so tam 1565 na Hendricha Stuarta, Lorda Darnleya (jendźelsce Henry Stuart, Lord Darnley), swojeho kuzenka. Tutón běše tohorunja we naslědnistwje za trón, tak, zo pomhaše jeju kwas, poziciju Marije Stuart skrućić. Hižo 1566 porodźi wona syna a z tym naslědnika, štož by jeje cil, knjejstwo, dale podpěrało. Přez wšelakore afery a intrigi, so pak šotiska ludnosć a šotiske zemjanstwo wot njeje wotwobroćeše. Město Marije Stuart zasadźi so jeje hišće jara młody syn Jakub Stuart jako kral Jakub VI. (jendźelsce James VI.). Tak dyrbješe wona 1568 do Jendźelskeje ćeknyć.

To so jej poradźi, wona bu pak we Jendźelskej nablaku wot Hilžbjety I. zajata a dósta domjacy arest. Wona pak wohrožeše dale knjejstwo Hilžbjety I., dokelž běše tohorunja we naslědnistwje za trón Jendźelskeje. Nimale wšitke katolske intrigi a komploty z tu- a wukraja, běchu na to wupołožene, zo so katolska Marija Stuart město protestantiskeje Hilžbjety I. z kralownu Jendźelskeje stany. Hilžbjeta I. steješe tohodla před ćežkim rozsudom, dokelž nochcyše dźěl kralowskeje swójby a naslědnistwa za trón morić dać. Runočasnje pak běše Marija Stuart zamołwita za planowanje wjacorych atentatow na Hilžbjetu I., kotrymž móžeše so přeco zahe dosć zadźěłać. Po wotkryću dalšeho tajkeho strašneho komplota, so Marija Stuart skónčnje wot sudnistwa k smjerći zasudźeše a 8. małeho róžka 1587 wotprawješe.

Mandźelski zemrěteje, něhdyšeje, jendźelskeje kralowny Marije I., Hilžbjećineje staršeje połsotry, běše kral katolskeje Španiskeje Filip II.. Po smjerći Marije I. prócowaše wón so wo to, zo so Hilžbjeta na njeho wuda. Wona to pak přeco zaso wotpokazowaše. Tak započinaše wón z podpěru bamža a z Mariju Stuart, kralownu Šotiskeje, jako dalšu katolsku kandidatku za knjejstwo nad Jendźelskej, komploty a intrigi přećiwo Hilžbjeće I. přihotować a podpěrać. Dokelž tute zwrěšćichu, zjednoćeše wón tak mjenowanu `Španisku armadu´ – mócne a dotal njeporažene łódźstwo – z dźělom španiskeho wójska a chcyše tak Jendźelsku nadběhować a zdobyć. Pod Hilžbjetu I. pak bu Jendźelska hospodarsce a militarisce wutwarjena a zbohatni. Tak móžeše Jendźelska tohorunja mócne łódźnistwo zestajić. Mórsku wójnu, kotraž sćěhowaše, jendźelske łódźnistwo doby a tak nowy, mócny status Jendźelskeje jako namórske mócnarstwo w Europje wobkrućeše.

Ze smjerću Hilžbjety I., 24. nalětnika 1603, wotemrěwaše tež Tudor dynastija, dokelž njeměješe Hilžbjeta I. sama žane dźěći a tak žaneho direktneho naslědnika. W naslědnistwje na trón Jendźelskeje sćěhowaše tohodla přiwuzny. Tak wuwołaše so jako jeje naslědnik Jakub VI., kral Šotiskeje, syn jeje mortweje kuziny Marije Stuart. Wón knježeše wot toho časa jako Jakub VI. (jendźelsce James VI.), kral Šotiskeje a Jakub I. (jendźelsce James I.), kral Jendźelskeje. Z tym zjednoćištaj so dotal znjepřećelenej kralestwje.

• Anker, Charlotte, Bailey, Ronald H. und Phillips, Ellen. 1998. Wie sie damals lebten- Im elisabethanischen England. Amsterdam : s.n., 1998.
• Maurer, Michael. 1997. Geschichte Englands. Stuttgart : s.n., 1997.
• artikl wo Zjednoćenym kralestwje w `Encyklopedia Britannica´
• artikl wo Hilžbjeće I. w `Encyklopedia Britannica´