Vanitas

Վանիտաս (լատին․՝ vanitas — суета, тщеславие, бренность), Բարոկկո ոճի նկարչության ժանր, ալեգորիկ նատյուրմորտ կամ այլ կոմպոզիցիա, որի կենտրոնում ավանդաբար մարդու ոսկորն է, ավազափոշիներ, գլոբուս, այրվող մոմ, հին ֆոլիանտ կամ մահվան և մարդկային կյանքի անցողիկության այլ նշաններ: Նմանատիպ նկարներ սկսել են հայտնվել արևմտաեվրոպական արվեստում XVI և XVII դարերում, սկզբում՝ Ֆլամանդական նկարչության մեջ Նիդերլանդական բուրժուական հեղափոխության և հյուսիսային շատ նահանգների իսպանական բռնապետությունից ազատվելու ժամանակ, այնուհետև տարածվել են Հոլանդիայի, Իտալիայի, Ֆրանսիայի և Իսպանիայի արվեստում^[1]։

«Նատյուրմորտ-հանելուկներ» կամ «կոնչետտո» վանիտասի ոճով կտավներն ու պատկերները, բնորոշ են միջազգային մաներիզմ արվեստի ուղղությանը՝ մասնավորապես XVII դարի Պրահայի «Ռուդոլֆյան» նկարիչների մոտ Ռուդոլֆ II-ի արքունիքում: Երբեմն նման կոմպոզիցիաները, հատկապես իտալական բարոկկո արվեստում, հակադրության համար լրացվում էին երկրի պարգևների պատկերներով՝ ծաղկազարդերից ու պտուղներից, որոնք ալեգորիկ կերպով ներկայացնում էին «աշխարհիկ կյանքի ագահությունը» և ժամանակի արագ անցողիկությունը (կոմպոզիցիաներ՝ «Հանրաճանաչ խեցգետին», «Շատ մեծ ագահություն», «Խորագիր Հերակլիտը և ծիծաղող Դեմոկրիտ»)^[2]։

Տերմինը բխում է բիբլիական տեքստից՝ Եկկլեսիաստ 1.2 «Ագահություն ագահությանց՝ ասում է Եկկլեսիաստ, ագահություն ագահություն՝ ամենը ագահություն»:

Ատրիբուտներ

Այսպիսի պատկերներում հանդիպող խորհրդանիշները նպատակ ունեն հիշեցնելու մարդկային կյանքի անցողիկության, հաճույքների անիմաստության և նյութական բարիքների մասին^[3]:

Գանգ, հիշեցում մահվան անխուսափելիության մասին։ Պրակտիկորեն անփոխարինելի տարր է այս ժանրի նատյուրմորտներում^[4]։ Նմանապես, ինչպես դիմանկարը միայն այն ժամանակ կյանք ունեցող մարդու արտացոլումն է, այնպես էլ մարմնին միայն նախկինում կենդանի գլխի ձևն է։ Նայողը պետք է ընդունի այն որպես «արտացոլում», այն առավելապես հստակ կերպով խորհրդանշում է մարդկային կյանքի անցողիկությունը^[5]։
Փտած մրգերը ծերացման խորհրդանիշ են^[5]։ Հասուն մրգերը խորհրդանշում են պտղաբերություն, բարգավաճում, առատություն, հարստություն և բարգավաճում^[4]։ Պտուղներից մի քանիսը ունեն իրենց հատուկ իմաստները, որոնք կապված են Աստվածաշնչի հետ. Արտաքսում դրախտից նշվում է տանձով, լոլիկով, ցիտրուսներով, խաղողով, դեղձով և, իհարկե, խնձորով։ Էրոտիկ ենթատեքստ ունեն թուզը, սալորը, խնձորները կամ դեղձը։
Ծաղիկներ (չորացած)^[5]^[6], վարդը Վեներայի ծաղիկն է, սերը խորհրդանշող ծաղիկ, որը փառամոլ է, ինչպես մարդկային բոլոր առանձնահատկությունները^[7]։ Խաշխաշ, հանգստացնող միջոց, որից պատրաստվում է օպիում, խորհրդանշում է ծույլության մահացու մեղքը^[8]^[9]։ Կակաչ, XVII դարի Նիդերլանդներում հավաքածուների առարկա, խորհրդանշում է անպատասխանատվություն, անփութություն և Աստծուց տրված վիճակի անխոհեմ օգտագործում^[5]։
Ցորենի ծիլ, բաղեղի կամ դափնու ճյուղեր (հազվադեպ), վերածննդի և կյանքի շրջանաձևության խորհրդանիշներ։ Դափնու պսակը կարող է դրվել գանգի վրա՝ հիշեցնելով մարդու մահկանացու լինլը^[4]։
Ծովային խեցիներ, երբեմն կենդանի խխունջներ, կակղամորթի խեցին համարվում է ինչ-որ կենդանու մնացորդները, այն խորհրդանշում է մահն ու անցողիկությունը^[4]։ Լողացող խխունջը մարմնավորում է ծուլության մահացու մեղքը^[10]։ Մեծ կակղամորթները խորհրդանշում են բնույթի երկակիությունը, վավաշությունը, էլի մահացու մեղքներից մեկը։
Պղպջակները, կյանքի կարճատևությունը և մահվան հանկարծակիությունը. այս արտահայտությունը վերաբերում է «homo bulla» — «մարդը օճառե փուչիկ է»^[4]։
Հանգչող ծխացող մոմը (մոմի մնացորդը)^[5] կամ յուղային լամպը, այրվող մոմը մարդկային հոգու խորհրդանիշն է, իսկ դրա մարումը իր հերթին խորհրդանշում է հեռացումը։
Խաղային քարտեր կամ սեղանի խաղեր, օրինակ՝ շախմատը (հազվադեպ), սխալ կյանքի նպատակների նշան, հաճույքների որոնում և մեղավոր կյանք։ Խաղում հավասար հնարավորությունները նաև նշանակում էին անանունություն։ շ
Դիմակահանդեսային դիմակ, նշան է, որ մարդը «թաքնվում է» դիմակի տակ։
Ծխամորճ, արագ, անցողիկ և անբռնելի երկրային հաճույքների խորհրդանիշ
Հայելիները, ապակե գնդեր^[11], պարծենկոտության խորհրդանշան է, բացի այդ, այն նաև արտացոլման, ստվերի նշան է, ոչ թե իրական երևույթի։
Կոտրված սպասք, սովորաբար ապակե գավաթներ։ Լիքը բաժակն ընդդեմ դատարկ բաժակի՝ մահվան խորհրդանիշն է։ Ապակին խորհրդանշում է փխրունությունը, սպիտակ ճենապակին՝ մաքրությունը։ Շիշը՝ ալկոհոլի մեղքի խորհրդանիշն է։
Դանակը, հիշեցնում է մարդու խոցելիության և նրա մահկանացու լինելու մասին։
Ավազային և մեխանիկական ժամացույցներ, ժամանակի արագ անցողիկությունը^[5]։
Երաժշտական գործիքներ, նոտաներ, կյանքի կարճատևությունը և էֆեմերային բնույթը, արվեստի խորհրդանիշը։
Գրքեր և աշխարհագրական քարտեզներ (mappa mundi), փետրագրիչ՝ գիտության խորհրդանիշը։
Գլոբուս, ինչպես երկրի, այնպես էլ աստղային երկնքի խորհրադնիշ։
Ներկապնակ, վրձիններով, դափնեպսակ (սովորաբար գանգի վրա) գեղանկարչության և պոեզիայի խորհրդանիշները։
Գեղեցիկ կանանց դիմանկարներ, անատոմիական նկարներ։ Գրումներն խորհրդանշում են մարդկային հարաբերությունները։
Կարմրակատար, Վերածննդի խորհրդանիշ^[12]։
Կարմիր զմռուսե մետաղադամներ^[13], ինչպես նաև այլ իրեր, որոնք կապված են նամակներ գրելու հետ ( փետուր, թանաքաման, թուղթ)։ հանդիսանում են այն բանի խորհրդանիշը, որ բառը նյութական է^[14]։
Բժշկական գործիքները հիշեցում են հիվանդությունների և մարդկային մարմնի անշարժության մասին։
Մետաղադրամներով լի դրամապանակները, զարդատուփերը` զարդերն ու դիմահարդարման պարագաներն և նյութերն նախատեսված են գեղեցկություն, կանացի գրավչություն ստեղծելու համար, միևնույն ժամանակ դրանք կապված են ունայնության, ինքնասիրության և ամբարտավանության մահացու մեղքի հետ: Նրանք նաև ազդարարում են կտավում իրենց տերերի բացակայության մասին^[15]։
Զենք ու զրահ, իշխանության և ուժի խորհրդանիշ են, նշանակում է, թե ինչ չի կարելի ձեզ հետ գերեզման տանել:
Թագերը և պապական տիարաները, գավազանները, տերևային ծաղկեպսակներ^[15]` նշանակում են անցողիկ երկրային տիրապետության նշաններ, որոնց հակադրվում է երկնային աշխարհակարգը: Դիմակների նման, խորհրդանշում են դրանք կրողների բացակայությունը, օրինակ` միապետների դիմանկարներ (փորագրված)^[11]։
Կողպեքի բանալիներ, խորհրդանշում են գույքագրումը կառավարող տնային տնտեսուհու ուժը:
Ավերակներ` խորհրդանշում են նրանց անցողիկ կյանքը, ովքեր ժամանակին բնակեցրել են այդ տարածքը կամ շինությունը, ինչպես նաև, ժամանակի անպարտելի ընթացքը^[14]։
Թղթի կտոր^[15], պեսիմիստական ասացվածքով, կամ գրվածքով, օրինակ`

Vanitas vanitatum` «Ամեն բան անցողիկ է»
Ars longa vita brevis` «Կենդանությունը կարճ է, արվեստը՝ երկար»
Hodie mihi cras tibi` «Այսօր ինձ, վաղը՝ քեզ»
Finis gloria mundi` «Աշխարհի փառքի ավարտը»
Memento mori` «Հիշիր մահը»
Homo bulla` «Մարդը բուլա է» (երեսպաշտություն, դատարկություն)
In ictu oculi` «Միգուցե մի ակնթարթում»
Aeterne pungit cito volat et occidit` «Կլորավոր աշխարհը արագ սավառնում է և մահանում»
Omnia morte cadunt mors ultima linia rerum` «Ամեն բան մահվամբ է քանդվում, մահը վերջին սահմանն է ամեն ինչի»
Nil omne` «Ամեն ինչ՝ ոչինչ»
Mortem effugere nemo potest`«Մահից ոչ ոք չի կարող փախչել»

Այս ժանրի նատյուրմորտները հազվադեպ են ներառում մարդկային կերպարներ, երբեմն՝ կմախք, անձնավորում^[15]։ Առարկաները հաճախ պատկերվում են խառնաշփոթի մեջ՝ խորհրդանշելով իրենց նշանակած նվաճումների տապալումը:

Պատկերասրահ

Ժ. Կուզեն: Եվան առաջին Պանդորան է: 1550 թվական, Փայտ, յուղ: Լուվր, Փարիզ
Յան Վան Բեյլերտ։ Վանիտաս, 1640 թվական։ Կտավ, յուղաներկ: Ուտրեխտի կենտրոնական թանգարան
Յակոբ դը Գեին։ Վանիտաս, 1603 թվական։ Կտավ, յուղաներկ: Մետրոպոլիտեն թանգարան, Նյու Յորք. Կամարի վերևում պատկերված է «Լացող Հերակլիտոսը և ծիծաղող Դեմոկրիտը»-ի մակերեսը
Սիմոն Ռենար դե Սեն-Անդրե. Վանիտաս. Մոտ 1650 թվական։ Կտավ, յուղաներկ: Կերպարվեստի թանգարան, Լիոն
Յուրիան Վան Ստրեկ։ Նատյուրմորտ։ Մոտ 1670 թվական։ Կտավ, յուղաներկ: Ա. Ս. Պուշկինի անվան Կերպարվեստի պետական թանգարան Ա. Ս., Մոսկվա
Պ. Բուլ։ Նատյուրմորտ «վանիտաս»։ 1663 թվական։ Կտավ, յուղաներկ: Գեղարվեստի պալատ, Լիլ, Ֆրանսիա
Յ. Է. Ռիդինգեր: «Memento mori »Մեցցո-տինտո

Ժանրի զարգացում

Վանիտաս նատյուրմորտները իրենց նախնական ձևում ներկայացնում էին ոսկորների (անգամ հաճախ մոմով որմնասյուներում) կամ մահվան ու մարդկային կյանքի անցողիկության այլ խորհրդանիշների դիմանկարային պատկերներով, որոնք նկարվել էին Ռենեսանսի դարաշրջանում դիմանկարների հետևի մասերում։ Այս վանիտասները, ինչպես նաև ծաղիկները, որոնք նույնպես նկարել էին դիմանկարների հետևին, եվրոպական արվեստում նատյուրմորտի ժանրի ամենաուշագրավ առաջին օրինակներն են (օրինակ՝ առաջին հոլանդական նատյուրմորտը՝ «Vanitas»՝ Յակոբ դե Գեյնիի հեղինակութամբ)^[16]։ Այս ոսկորները դիմանկարների հետևում խորհրդանշում էին մարդկային բնականության մահվան հեգնանք (mors absconditus) և հակադրվում էին նկարված կերպարի կենդանի վիճակին։ Ամենասկզբնական վանիտասները սովորաբար ամենահազարահասակներն էին ու մռայլները, հաճախ գրեթե միապաղաղ։ Վանիտասի նատյուրմորտները մոտ 1550 թվականին դարձել են անկախ ժանր։

XVII դարի նկարիչները դադարեցին պատկերել գանգերը խիստ ճակատային կոմպոզիցիաներում և սովորաբար դրանք դնում էին մեկուսացած տեղերում^[17]։ Բարոկկոյի դարաշրջանի զարգացմանը զուգահեռ այս նատյուրմորտները դառնում էին ավելի փարթամ ու առատ։

Մոտ 1620-ական թվականներին դրանք ստացան ժողովրդականություն։ Ժանրի զարգացումը մինչև դրա ժողովրդայնության անկումը մոտ 1650-ական թվականներին կենտրոնացած էր Լեյդենում՝ Նիդերլանդների քաղաքում, որը Բերգստրոմը իր ուսումնասիրություններում Նիդերլանդների նատյուրմորտի թեմայով հայտարարել է «Վանիտասի ստեղծման կենտրոն XVII դարում»։ Լեյդենը կարևոր կենտրոն էր կալվինիզմի համար՝ հավատաքաղծ մի ուղղություն, որը դատապարտում էր մարդկության բարոյական անկարողությունը և ձգտում էր հաստատակամ բարոյական օրենսգրքի։ Բերգստրոմը համարում էր, որ կալվինիստ նկարիչների համար այս նատյուրմորտները եղել են դատական դատապարտման ու ինքնասիրության մասին նախազգուշացում և միաժամանակ նշում էին այն ժամանակի կալվինիստական բարոյականությունը։ Հնարավոր է, որ ժանրի ձևավորման վրա նաև ազդել են հումանիստական հայացքները և «memento» ժանրի ժառանգությունը^[18]։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ Власов В. Г. «Ванитас» // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. II, 2004. — С. 405—406
↑ Панофский Э. Ренессанс и «ренессансы» в искусстве Запада. — М.: Искусство, 1998. — С. 286
↑ «An Exploration of Vanitas: The 17th Century and the Present // Google Arts & Culture». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-28-ին. Վերցված է 2020-03-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Kristine Koozin The Vanitas Still Lifes of Harmen Steenwyck: Metaphoric Realism. — Edwin Mellen Press, 1990. — 140 с. — ISBN 978-0-88946-949-5
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 Bettina Kümmerling-Meibauer Picturebooks: Representation and Narration. — Routledge, 2014-01-03. — 237 с. — ISBN 978-1-136-67077-0
↑ Fred S. Kleiner Gardner's Art through the Ages: The Western Perspective, Volume II. — Cengage Learning, 2016-01-01. — 602 с. — ISBN 978-1-305-85471-0
↑ Thea Vignau-Wilberg, Theodora Alida Gerarda Wilberg Vignau-Schuurman Die emblematischen Elemente im Werke Joris Hoefnagels. — Universitaire Pers, 1969. — 380 с.
↑ Andrew W. Moore, Christopher Garibaldi, Norwich Castle Museum, Millennium Galleries (Sheffield England), Norfolk Museums and Archaeology Service Flower power: the meaning of flowers in art. — Philip Wilson, 2003. — 106 с.
↑ María José López Terrada Tradición y cambio en la pintura valenciana de flores (1600-1850). — Ajuntament de Valencia, 2001. — 384 с. — ISBN 978-84-95171-92-4
↑ Artibus Et Historiae. — IRSA, 1996. — 234 с.
↑ ^11,0 ^11,1 Helmer J. Helmers The Royalist Republic. — Cambridge University Press, 2015-01-08. — 343 с. — ISBN 978-1-107-08761-3
↑ Sheridan Germann The Historical Harpsichord: Volume four. — Pendragon Press, 2002. — 254 с. — ISBN 978-0-945193-75-3
↑ Dror Wahrman Mr. Collier's Letter Racks: A Tale of Art and Illusion at the Threshold of the Modern Information Age. — Oxford University Press, USA, 2012-09-07. — 284 с. — ISBN 978-0-19-973886-1
↑ ^14,0 ^14,1 Elizabeth Hallam, Jenny Hockey Death, Memory and Material Culture. — Routledge, 2020-05-26. — 264 с. — ISBN 978-1-000-18419-8
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 Liana Cheney The Symbolism of Vanitas in the Arts, Literature, and Music: Comparative and Historical Studies. — E. Mellen Press, 1992. — 442 с. — ISBN 978-0-88946-399-8
↑ Norbert Schneider. Still Life
↑ «Hanneke Grootenboer. The rhetoric of perspective: realism and illusionism in seventeenth-century». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-11-08-ին. Վերցված է 2017-10-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Kristine Koozin. The vanitas still lifes of Harmen Steenwyck: metaphoric realism

Գրականություն

ռուսերեն

Звездина Ю. Н. Эмблематика в мире старинного натюрморта: К проблеме прочтения символа. М., 1997.
Тарасов Ю.А. «Vanitas» и «memento mori» в голландской живописи XVII века // Голландский натюрморт XVII века. — СПб: Издательство С.-Петербургского университета, 2004. — С. 66—78.

այլ լեզուներով

Raymond J. Kelly. To be, or not to be : four hundred years of vanitas painting
Naomi Popper-Voskuil. Selfportraiture and vanitas still-life painting in 17th- century Holland
Helene E. Roberts Vanitas // Encyclopedia of Comparative Iconography: Themes Depicted in Works of Art. — Routledge, 2013. — P. 883—889.

Արտաքին հղումներ

«Les vanités d'Amsterdam» (ֆրանսերեն). Վերցված է 2017-02-10-ին.

[:5-1] Власов В. Г. «Ванитас» // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. II, 2004. — С. 405—406

[2] Панофский Э. Ренессанс и «ренессансы» в искусстве Запада. — М.: Искусство, 1998. — С. 286

[3] «An Exploration of Vanitas: The 17th Century and the Present // Google Arts & Culture». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-03-28-ին. Վերցված է 2020-03-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[:0-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Kristine Koozin The Vanitas Still Lifes of Harmen Steenwyck: Metaphoric Realism. — Edwin Mellen Press, 1990. — 140 с. — ISBN 978-0-88946-949-5

[:1-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 Bettina Kümmerling-Meibauer Picturebooks: Representation and Narration. — Routledge, 2014-01-03. — 237 с. — ISBN 978-1-136-67077-0

[6] Fred S. Kleiner Gardner's Art through the Ages: The Western Perspective, Volume II. — Cengage Learning, 2016-01-01. — 602 с. — ISBN 978-1-305-85471-0

[7] Thea Vignau-Wilberg, Theodora Alida Gerarda Wilberg Vignau-Schuurman Die emblematischen Elemente im Werke Joris Hoefnagels. — Universitaire Pers, 1969. — 380 с.

[8] Andrew W. Moore, Christopher Garibaldi, Norwich Castle Museum, Millennium Galleries (Sheffield England), Norfolk Museums and Archaeology Service Flower power: the meaning of flowers in art. — Philip Wilson, 2003. — 106 с.

[9] María José López Terrada Tradición y cambio en la pintura valenciana de flores (1600-1850). — Ajuntament de Valencia, 2001. — 384 с. — ISBN 978-84-95171-92-4

[10] Artibus Et Historiae. — IRSA, 1996. — 234 с.

[:2-11] 11,0 ^11,1 Helmer J. Helmers The Royalist Republic. — Cambridge University Press, 2015-01-08. — 343 с. — ISBN 978-1-107-08761-3

[12] Sheridan Germann The Historical Harpsichord: Volume four. — Pendragon Press, 2002. — 254 с. — ISBN 978-0-945193-75-3

[13] Dror Wahrman Mr. Collier's Letter Racks: A Tale of Art and Illusion at the Threshold of the Modern Information Age. — Oxford University Press, USA, 2012-09-07. — 284 с. — ISBN 978-0-19-973886-1

[:3-14] 14,0 ^14,1 Elizabeth Hallam, Jenny Hockey Death, Memory and Material Culture. — Routledge, 2020-05-26. — 264 с. — ISBN 978-1-000-18419-8

[:4-15] 15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 Liana Cheney The Symbolism of Vanitas in the Arts, Literature, and Music: Comparative and Historical Studies. — E. Mellen Press, 1992. — 442 с. — ISBN 978-0-88946-399-8

[st-16] Norbert Schneider. Still Life

[rhe-17] «Hanneke Grootenboer. The rhetoric of perspective: realism and illusionism in seventeenth-century». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-11-08-ին. Վերցված է 2017-10-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[har-18] Kristine Koozin. The vanitas still lifes of Harmen Steenwyck: metaphoric realism

[1]