Merkuri

Ensampel a	Elven gymyk, alkan, elven ughkendegi, chalcophile element
Klass	alkan wosa-tremenyans
Furvell gymyk	Hg
Niver atomek	80
Aray an elektrons	[Xe] 4f¹⁴ 5d¹⁰ 6s²
Elektronegedhegedh	2
Rann a	period 6, bagas 12, gwrians katalytek merkuri, tailings
	Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Elven gemyk ew merkuri po arhans byw, niver 80 e'n Vosen Beriodek. Y arwodh gemyk ew Hg, dhort an ger Latin hydrogyrum, ow styrya arhans linyel. An hanow merkuri a dheu dhort an planet. Nag eus radn dhe verkuri e'n korf denel, bes ev a eksist en pub tra byw en mynsow munys awos y vos e'n ayrgylgh. Posna gen merkuri o kebmyn e'n termyn eus passyes, bes pur danow ew lebmyn drefen rewlyansow tydn yeghes ha sawder. Nanj ew termyn hir, gorebmynys o kalomel (merkuri klorid, Hg₂Cl₂) avel fysek lowsya. Pan dheuth pockys Frynk dhe vos kudyn e'n 15ves kansvledhen, an udnik kur o corrosive sublimate, merkurik klorid (HgCl₂). Peryllus o an kur, hag ownek o tus a'n kur keffrys ha'n dises. Arwodhow posna merkuri ew drog pedn, pedn-dro, hweja ha drog torr. Levels uhel a verkuri a veu en gols Isaac Newton (1642-1727), en gwirhaval dhort y ober alkemi, hag en gols Robert Burns, dhort dyghtyans rag an pockys frynk, keffrys ha Myghtern Henry VIII hag Ivan an Euthyk a Russi. Lavar koth en Sowsnek ew mad as a hatter. Hebm a dheu dhort devnydh merkuri gen an re hag a wre pali dhort milvlew lostledanes ha konines.

Usys o moon merkuri, vermeyl po cinnabar (merkuri sulfid, HgS), avel liw rudh spladn gen lymnoryon kensistorek dhe afina fowys. Kevys veu jarrik leun a verkuri en bedh en Ejyp gen an hendhyskonydh Almaynek, Heinrich Schliemann (1882-1890). An alkemydh Chinek, Ko Hung (281-361OK) a skrifas a-dro dhe varth a dreylya cinnabar rudh spladn dhe verkuri arhansek ort y dobmhe. Aristotle an Grek, ha'n Roman, Pliny an Kottha a woya hebma ewedh.

Cinnabar ew an chif moon hwath, kevys en Spayn, Russi hag Itali dre vras. Askorrys ew 8,000 tonnas an vledhen. Usys ew rag gwruthyl klorin ha sodiom hidroksid. Nag eus devnydh dhe verkuri rag tempredhellow, gul hattys ha batriow lebmyn.

Ensampel drok a dhefolya kerhydnedh gen merkuri veu an terosa Baya Minimata en Nihon e'n 1950ow. Kowethyans kemyk leel a wrug diskarga 100 tunnas a verkuri an vledhen dres 30 bledhen. Thera gen puskes an baya level uhel a verkuri. Evredhek o dres 10,000 a dus a gawas 'Dises Minimata'.

Poos atomek merkuri ew 200.59, y boynt teudhi ew -39°C ha'y boynt bryjyon ew 357°C. Y dhosedh ew 13.5kg an liter. Olkan linyel arhansek ew merkuri.