Carboidrat

Ij carboidrat (o glùcid) a son na class ëd compost orgànich formà da carbòni, idrògen e ossìgen, con formula general (CH₂O)ₙ. A son un-a dle prinsipaj sorgiss d'energìa për j'organism vivent e a gieugo un ròl strutural ant le piante e cheidun animal. As treuvo an natura sia an forma sempia (es. sùcher) che complessa (es. àmid, selulòsa).

Ij carboidrat as peulo partagesse an tre categorìe prinsipaj:

Monossacàrid: Le unità bas, con 3-7 àtom ëd carbòni. Esempi:

• Glucòsi (C₆H₁₂O₆): Sorgiss d'energìa primaria ant le sélule.
• Frutòsi: Sùcher dij frut.

Dissacàrid: Formà da doi monossacàrid unì. Esempi:

• Sacaròsi (glucòsi + frutòsi): Sùcher ëd tàula.
• Latòsi (glucòsi + galatòsi): Present ant làit.

Polissacàrid: Caden-e longhe ëd monossacàrid. Esempi:

• àmid: Riserva d'energìa ant le piante.
• Selulòsa: Component strutural dle parete celular vegetaj.
• Glicògen: Riserva d'energìa ant j'animal.

Ij monossacàrid a l'han na strutura linear o anelà (es. anel ëd 5 o 6 component). La presensa ëd grup idrossìlich (-OH) e na liura carbonil (C=O) a determin-o soe proprietà. J'isòmer (es. glucòsi e frutòsi) a l'han midema fòrmula ma struture diferente.

Fìsiche: Solùbij an eva (sùcher cit), cristalin o pulvrient (es. sacaròsi).

Chìmiche:

• A peulo fé idròlisi (rotura con eva) për dé monossacàrid (es. àmid → glucòsi).
• A peulo fermenté (es. glucòsi → etanòl + CO₂ ant ij liévit).
• A partìssipo a reassion ëd caramelisassion o Maillard (colorassion ant la cusin-a).

• Riserva d'energìa: àmid (piante) e glicògen (fìdich e mùscoj).
• Strutura: Selulòsa ant le piante, chitin-a ant j'inset.
• Comunicassion selular: Glicoprotein-ee ant le membrane.

• Alimentar: Dolcificant, aditiv për fé esse pì spess (es. pectin-a ant la marmelada).
• Industria: Produssion ëd carta (selulosa), bioplàstich, tessù (viscosa).
• Medzin-a: Solussion ëd glucòsi për via endovenosa.
• Bioenergìa: Etanòl da fermentassion ëd biomassa.

• Sùcher sempi (es. sacaròsi) a son digerì lest ma a peulo causé d'àut ëd glicemìa.
• Carboidrat compless (es. gran antregh, legum) a l'han n'assorbiment pì gradual.
• Fibra alimentar (es. selulosa) a giuta la digestion e ël trànsit intestinal.

Ant l'Antichità, ij sùcher a j'ero otnù da cana o biarave.

Ant ël sécol XVIII, ël glucòsi a l'é stàit isolà da Ugo von Liebig.

Ant ël sécol XIX, studi an sla fotosìntesi a l'han ciairì ël ròl dij carboidrat ant l'energìa dle piante.

Ancheuj, ij carboidrat a son studià ant la biochìmica për sò colegament con ël metabolism.

Consum ësagerà ëd sùcher a peul mené a diabète o obesità.

Intoleransa al latòsi: Mancansa d'enzima për digerì ël latòsi.

Fibra tròpa pòca a l'é colegà a problema d'intestin.

Ij carboidrat a son essensiaj tant për la vita che për l'industria. Soa capacità ëd memorisé energìa e formé struture a-j rend un dij component pì versàtij dla chìmica orgànica.