Dinosaur

Ij dinosaur a son na part ëd rétij preistòrich ch'a dominavo la Tèra durant l'Era Mesosòica (da 230 a 66 milion d'agn fa). A son conossù për soe dimension ampressionante, soe forme diversificà, e l'estinsion massiva causà da n'asteròid. La paròla "dinosaur" a ven dal grech deinós (terìbij) e sauros (lasert). An Piemont, ij rest ëd dinòsaur a son trovà ant le formassion rocose, dzortut ant j'Alp e ant le colin-e ëd Langa.

• Regn: Animalia
• Filum: Chordata
• Class: Sauropsida
• Sot-class: Dinosauria
• Órdin prinsipaj:
  • Saurischia (con anca da lusert): Theropoda (carnìvor) e Sauropoda (erbìvor gigant).
  • Ornithischia (con anca d'osel): Triceratops, Stegosaurus.

Ij dinosaur a l'han dominà la Tèra për 165 milion d'agn, con na granda varietà ëd forme:

• Dimension: Dai cit Compsognathus (1 m) al gigant Argentinosaurus (40 m).
• Strutura: Schéletr robust, piòte sota ël còrp (pa slongà com ij lasert), e pel ch'a peul esse squamosa o piumà (ant ij parent dj'osej).
• Ovìpar: Deponìo euv ant ij ni, con cure parentaj an chèiche specie.

• Carnìvor: Tyrannosaurus rex a cassava con dent avuss.
• Erbìvor: Brachiosaurus a mangiava feuje d'èrbo àut.
• Onìvor: Chèich specie a combinavo dieta.

Ij dinosaur a mostravo comportament sociaj, com migrassion an ëstrop o difèisa dij cit.

A l'han colonisà tuti ij continent, comprèis l'Antàrtich. An Piemont, ij sò rest a son conservà ant le roche sedimentarie marin-e (es. Cetiosaurus ant la Val d'Osta), segn ch'a vivìo ant un ambient tropical o sub-tropical.

Ant ël Mesosòich, ij dinosaur a j'ero ij predador e consumator dominant, mantenend l'equilibri antra vegetassion e popolassion d'animaj. Soa estinsion a l'ha përmëttù ai mamìfer ëd evolve.

Fa 66 milion d'agn, n'asteròid a l'é s-cionfasse ant ël Méssich (cráter ëd Chicxulub), causand:

• Anvërnament global (pover ch'a blocava ël sol).
• Estinsion dij 75% dle specie, comprèis ij dinosaur nen avian (ij sol survivent a son j'osej modern).

• Tyrannosaurus rex: Sìmbol dij carnìvor, con masnà longa 12 m.
• Triceratops: Erbìvor con tre còrn e në scù protetiv.
• Velociraptor: Cit predador piumà, agil e inteligent.
• Cetiosaurus: Sauròpod trovà ant le Alp ossidental.

Ij dinosaur a son present ant:

• Musé: Esempi ant ël Musé Ossidental ëd Turin.
• Educassion: Progèt scolàstich për studié la preistòria.
• Mode: "Grand com un dinosaur" për descrive quaicòs d'antich o dëscomod.

• Natural History Museum. (2023). Dinosaur Facts and Evolution.
• Brusatte, S. (2018). The Rise and Fall of the Dinosaurs. HarperCollins.