Primà

Ij primà a son n'órdin ëd mamìfer ch'a comprend ij lémur, le sumie, ij gorila, e l'òm midem. A son caraterisà da un grand [[servel], euj an front, man prènsili con pòles oponìbil, e na tendensa a vive an grup sociaj. A esisto pi 'd 500 spècie ëd primà, spantià ant le forest tropicaj, le savan-e, e dzortut ant le zòne càude d'Àfrica, Asia, e América dël Sud. An Piemont, ij primà a son present mach ant ij zoo o santuari, com ël Parch Natura Viva.

• Regn: Animalia
• Filum: Chordata
• Class: Mammalia
• Órdin: Primates
• Sot-órdin:
  • Strepsirrhini (lémur, lòris)
  • Haplorhini (sumie, tarsié, òm)

Famije notàbij:

• Hominidae (gorila, orangh, simpansé, òm)
• Cercopithecidae (babuin, macaco)
• Lemuridae (lémur dël Madagascar)

Ij primà a mostro na gran varietà ëd dimension, dal cit tarsié (10 cm) al gorila (fin a 1,8 m). Soe caraterìstiche comùn a son:

• Euj binòcol: Për na vision aprofondìa, utij për sauté tra ij branch.
• Man e pé prensij: Con dij dij longh e pòles mobil për ciapé oget.
• Servel svilupà: Capacità d'aprendiment e comportament compless.
• Onivorìa: Dieta basà su fruta, feuje, inset, e minca nen ëd càrn.

Ij primà a son dj'animaj estremaman sociaj, con relassion geràrchiche ant jë strop. A comunico con:

• Son: Crij d'alarm, cant ëd ligam.
• Gest: Toch e cure ëd pel (grooming).
• Espression facial: Soride o mostré ij dent për minassa.

Chèiche specie, com jë scimpanzé, a dòvro utiss com pere për duverté fruta.

La pì part dij primà a viv ant le foreste ùmide tropicaj (Amazònia, Còngo, Bòrneo). D'àutri a son adatà a le savan-e (babuin) o a le montagne (macaco dël Giapon). An Piemont, gnun primà a l'é nativ, ma ij zoo a òspito spècie com:

• Lémur catta: Sìmbol dël Madagascar.
• Macaco ëd Berberìa: Present ant l'Arcipélagh ëd la Madalen-a.
• Simpansé: Studià për soa anteligensa.

• Ecosistema: Disseminassion dë smens e contròl d'inset.
• Ricerca: Modèj për lë studi dl'evolussion uman-a, dël comportament, e dle maladìe (es. AIDS).
• Cultura: Present ant la mitologìa (Hanuman ant l'Induism) e ant la literatura (King Kong).

• Gorila ossidental (Gorilla gorilla): Pì grand primà vivent, an pericol d'estinsion.
• Orangh ëd Sumatra (Pongo abelii): Conossù për soa inteligensa e vita solitaria.
• Lémur anelà (Lemur catta): Caraterìstich ëd la coa strià.
• Mandril (Mandrillus sphinx): Color viv con muso strià.

Oltra a la metà dle spècie ëd primà a son an pericol për via ëd:

• Distrussion dij bòsch: Pèrdita d'ambient natural.
• Cassa ilegala: Për la càrn ò ël comersi d'animaj.
• Cambiament climàtich: Alterassion dij sicl ëd produssion ëd fruta.

An Piemont, ij santuari e ij programa d'adossion (es. Progetto Natura Viva) a contribuisso a la salvaguardia.

Ij primà a son associà a l'esotism e a jë studi sientìfich. Ant le conte popolar, a son ràir, ma a peulo esse arpresentà ant le stòrie për masnà com sìmboj ëd furbissia o curiosità. La paròla "sumia" a l'é dovrà ant ël parlé comun për descrive na përsona ch'a fa dle smòrfie.

Goodall, J. (2000). In the Shadow of Man. Houghton Mifflin.