Karavansaraj
| Karavansaraj (tr) Kervansaray ← (fa) کاروانسرا | |
|---|---|
 | |
Karavansaraj (iz tur.: kervansaray, koja je nastala od perzijske sintagme kārvānsarā, kārvān = karavana + sara = zgrada sa unutrašnjim dvorištem) je bila javna građevina za smještaj karavana i ostalih putnika namjernika, raširena po Bliskom Istoku, dijelovima Sjeverne Afrike i Centralne Azije.[1]
Karavansaraji su se obično gradili izvan gradskih zidina i van sela, na osami. Uvijek su građeni u obliku četverokuta, okruženi masivnim zidom, sa malim prozorima pri vrhu, i samo nekoliko uskih rupa pri dnu za ventilaciju. Obično su imali samo jedan ulaz, sa masivnim visokim dvokrilnim vratima, dovoljno širokim da kroz njih uđu natovarene deve. Ta su se vrata noću zatvarala, i dodatno osiguravala masivnim željeznim šipkama, da se nemogu nasilno otvoriti.[1]
Veliki središnji atrij bio je gotovo uvijek okružen arkadama (slično kao samostani) iza kojeg je bio hodnik okružen nizom prostorija. Prizemlje je bilo povezano širokim, otvorenim, kamenim stepenicama sa prvim katom, koji je također imao arkade, samo nešto manje, iza njih je bio niz brojnih malih soba u kojima su konačili gosti. Prizemne prostorije su se koristile za skladištenje robe i kao štale za deve, gosti su svoja jela kuhali u kutu atrija. Atrij je obično bio popločen kamenim pločama (kaldrmom), i obično dovoljno velik da primi 300 do 400 deva ili zavezanih mazgi. U sredini centralnog nenatkrivenog atrija bio je šadrvan (fontana) sa pitkom vodom.[1]
Karavansaraji nisu nudili nikakvu hranu putnicima (to su si morali nositi sami), ali su imali domara - portira (kojeg je postavljala lokalna vlast) koji je bio uvijek prisutan kod vrata. On i njegovi pomoćnici održavali su red u karavansaraju i čuvali zgradu, robu, životinje i ljude u njoj. Za putnike namjernike vrata karavansaraja bila su otvorena od rane zore do sumraka. Poneki od karavansaraja iako skromne arhitektonske vrijednosti, bili su impresivnih proporcija, masivnih zidova, od dobro oklesanog kamena, sa vratima dekoriranim zamršenim rezbarijama.[1]
Mnogi pogrešno misle da su hanovi bili isto što i karavansaraji, ali to nije tako, jer su oni bili nešto poput današnjih gostionica ili hotela, jer oni nisu nudili samo smještaj, već i hranu i ostali komfor gostima, ali samo uz plaćanje. Hanovi su se uglavnom nalazili unutar gradova ili većih sela, pružali su veći komfor, ali su bili znatno manji od karavansaraja.[1]
Najstariji izvor u kojem se spominju karavansaraji je onaj od grčkog historičara Herodota iz 5. vijeka pne. koji u svom djelu Historija (V. 52.-53.) opisao 2700 km dugački perzijski Kraljevski put koji je išao od Suze u Iranu do lidijskog Sarda, te svratišta duž tog puta. Kako se povećavao kravanski promet po Putu svile gradili su se i karavansaraji duž njega od jugozapadne preko južne do Centralne Azije. Prodorom islama u Sjevernu Afriku proširili su se i po tim krajevima, a nakon prodora Osmanlija u Jugoistočnu Evropu i po čitavom Balkanu.
| Perzijski karavansaraj | |
|---|---|
 Svjetska baština – UNESCO | |
 | |
 Iran | |
| Registriran: | 2023. |
| Vrsta: | Kulturna |
| Mjerilo: | ii,iii |
| Ugroženost: | no |
| Referenca: | UNESCO |
Perzijski karavansaraj proglašen je svjetskom baštinom na zasjedanju generalne skupštine zemalja članica UNESCO-a 22-23 novembra 2023. god. u Parizu[2][3]
Pedeset četiri upisana karavan-saraja su manji procenat od brojnih karavansaraja izgrađenih duž drevnih puteva Irana. Smatraju se najuticajnijim i najvrednijim primerima iranskih karavansaraja, sa širokim spektrom arhitektonskih stilova, prilagođavanja klimatskim uslovima i građevinskih materijala, raširenih hiljadama kilometara i građenih tokom mnogih vijekova.
Ova baština svjedoči o tradiciji putovanja prije industrijskog doba i razvoja modernih puteva i žjeljeznica. Pored toga što su nudili višestruke usluge putnicima, karavansaraji su imali i društvenu funkciju jer su bili mjesta gde su se okupljali ljudi različitih nacionalnosti, jezika i vjera, iako na kratko. Vjekovima su doprinosili razmjeni ljudskih vrijednosti, ideja i znanja.[4]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 „Caravansary” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 20. 02. 2013.
- ↑ „Iran, spomenici upisani na listu svjetske baštine”. UNESCO: Svjetska baština. Pristupljeno 10. 1. 2025.
- ↑ „Perzijski karavansaraj”. UNESCO: Svjetska baština. Pristupljeno 28. 1. 2025.(en)
- ↑ „Mapa iranske baštine”. UNESCO: Svjetska baština. Pristupljeno 28. 1. 2025.(en)
