Mineral

Un mineral a l'é na sostansa natura, inorgànica, con na composission chìmica definìa e n'ordinament cristalin. As forma për process geològich e a l'é la base dle ròche. Ij mineraj a son classificà an base a soa chìmica e strutura cristalin-a, e a son dovrà ant vàire setor, da l'edilissia a la tecnologìa.

• Composission chìmica: Esempi: quarz (SiO₂), calcopirit (CuFeS₂).
• Strutura cristalin-a: àtom organisà an retìcoj regolar (es. cub ëd sal gema).
• Durëssa: Mzurà con la scala ëd Mohs (1=pì tener, 10=diamant).
• Color e lustr: Propietà visuaj influensà da surfassa o strutura.
• Sfaldadura: Capacità ëd divide an surfasse regolar.

Ij mineraj as peulo organisé con doi sistema prinsipal:

• Sistema ëd Dana: Basà an sla chìmica e strutura.
• Sistema ëd Strunz: Pi detajà, con categorìe com silicà, ossid, solfur.

Categorie prinsipaj:

• Silicà (es. quarz, feldspat): Pì comun, con silici e ossìgen.
• Carbonà (es. calcari, dolòmia): Basà ans ël ion CO₃²⁻.
• òssid (es. ematìte, corindon): Combinassion con ossìgen.
• Solfur (es. pirite, galen-a): Combinassion con sorfo.

Ij mineraj as creo për:

• Cristalisassion magmàtica: Da lava ch'as frèida (es. olivin-a).
• Sedimentassion: Deposission ëd ion ant l'eva (es. giss).
• Metamorfism: Cambi ëd pression o temperadura an ròche esistente (es. granat).

• Edilissia: Quarz e feldspat ant ël ciman.
• Tecnologìa: Liti për baterìe, silici për semicondutor.
• Giojelerìa: Diamant, rubin, smerald.
• Salute: Integrador (fer, càuss).

Ël Piemont a l'é rich ëd mineraj grassie a soe Alp e formassion sedimentarie:

• òr: Trovà ant le Alp Ossidentaj (es. Val Sesia).
• Quarz: Comun ant la Val Susa.
• Talch: Estraì ant la Val Chison.
• Giss: Ant le colin-e ëd Monfrà.

• Min-e stòriche: La minera ëd Traversela (fer) operativa dal 1800.
• Efet ambientaj: Degradassion dël paisage e contaminassion d'eva.
• Sfide moderne: Ricerca ëd materie prime critiche (es. cobalt).

• Diamant: Pì dur mineral, formà a granda pression.
• Pirite: Ciamà "l'òr dij fòj" për sò lustr dorà.
• Beril: Sorgiss ëd berili, dovrà për fé l'aluminio.

• 1800-1900: Estrassion intensiva d'òr e fer ant le Alp Piemontèise.
• 1963: Sarà dla minera ëd Traversela.
• 2010: Scuverta ëd neuv giassiment ëd talch an Val Chison.

• Min-e sostenìbij: Utilisassion ëd técniche ch'a ridùo l'impat.
• Tutela dij sit: Protege le formassion mineralògiche raire.
• Arcuper dij teren: Riforestassion dle zòne minerarie abandonà.

Deer, W.A. et al. (2013). Rock-Forming Minerals.