Agnes Mowinckel

Agnes Mowinckel var fødd i Bergen. Ho gjekk middelskule i Bergen, deretter eit år i teiknelære på Kunst- og håndverksskolen i Kristiania i 1894. I 1895 drog ho tilbake til heimbyen og byrja som teiknelærar ved Ulrike Pihls pikeskole.

I hovudstaden hadde Mowinckel fått interesse for teater og ønskte sjølv å prøve seg som skodespelar. Etter fire år som teiknelærar debuterte ho ved Den Nationale Scene i 1899, først i Kong Midas, og ein månad seinare i Hærmænderne paa Helgeland.

Same året som ho debuterte, fylgde ho med instruktøren Ludovica Levy til Kristiania, som opna det nystarta Secondteatret hausten 1899, med Mowinckel i tittelrolla som Maria Stuart.

Ei lang og allsidig teaterkarriere var i gang. Mowinckel hadde oppdrag ved dei fleste norske scenene i samtida. I 1903–1904 var ho engasjert ved Fahlstrøms Theater, i 1909 reiste ho landet rundt med Nationalturneen, ein forløpar for Riksteatret, og i 1910 med eit anna turnéteater. Sesongen 1910–1911 var ho knytt til Trondhjems Nationale Scene, der ho spela Borghild i Sigurd Jorsalfar og fru Alving i Gengangere.

I 1922 gjorde Mowinckel si første eigne iscenesetjing, med stykket Vårbrytning på Intimteatret. Denne oppgåva kom ho så godt frå at teatersjefen ved Det Norske Teatret, Ingjald Haaland, hyra henne inn som fast instruktør, ei tilsetjing som markerte eit kunstnarleg tidsskilje for teateret. Instruktørstillinga hadde ho frå 1923 til 1925. Då hadde ikkje teateret råd til å løne henne lenger. I 1927 starta ho sitt eige avantgardeteater, Balkongen, med norsk premiere på framsyninga Hevnens gud, av jøden Max Reinhardt.

Etter eit år var det slutt for Balkongen. Dei komande åra hadde Mowinckel oppdrag både som skodespelar og instruktør ved fleire av hovudstadsscenene. 1925–1927 og etter 1935 spela ho norske klassikarar på Nationaltheatret, i 1927 var ho instruktør ved Det Nye Teater. Hovudengasjementet låg ved Det Norske Teatret, særleg i perioden 1923–1935. Fram til 1950 hadde ho ansvar for eit trettitals oppsetjingar ved Det Norske Teatret og særmerkte seg ved å prøve ut nye idear og eksperimentere med form og innhald.

Då Mowinckel kom til Det Norske Teatret i 1922, utgjorde norske og skandinaviske komediar ein stor del av speleplanen. Med Mowinckel sin regi fekk mange av dei eit kunstnarleg lyft. I stykke som Kjærleik på Lykteland, Keisaren av Portugalia og Mikkel Larsen-gutane fekk ho skodespelarane til å gi truverde til naive og farseprega roller.

Snart vart dei folkelege lystspela tona ned til fordel for eit meir internasjonalt repertoar. Mowinckel hadde inngåande kunnskapar om litteratur, hadde kunstnarleg og politisk teft og ønskte å introdusere amerikansk og europeisk samtidsdrama for publikum. I 1924 sette ho opp den dystre framtidsvisjonen R.U.R. av tsjekkaren Karel Čapek. Oppsetjinga var anti-realistisk og suggestiv, med maskinproduserte menneske som skodespelarane og instruktøren greidde å gi scenisk liv.

Orienteringa mot europeisk teaterkunst fylgde Mowinckel heile livet. Ho hadde reist mykje. I 1912 budde ho nokre månader i London og brukte tida til å besøkje moderne teater som eksperimenterte med lys og lyd og visuelle uttrykk. Seinare gjekk ferda til Paris, der ho såg oppsetjingar av Charles Dullin, som meir enn nokon fekk innverknad på hennar eige arbeid som instruktør. Særleg var det bruken av musikk og måleri som gjorde inntrykk på Mowinckel.

I 1920-åra pleidde ho venskap med den sovjetiske ambassadøren i Noreg, Alexandra Kollontaj, og gjorde fleire turar til Moskva. I 1931 sette ho opp Under Sovjet for Det Norske Teatret, ei kvardagsskildring frå det kommunistiske nybyggjarsamfunnet. I 1935 hadde ho regien på Maxim Gorkijs Jegor Bulytsjov og dei andre, som handla om det gamle Russlands undergang.

• Agnes Mowinckel i Norsk biografisk leksikon
• norsk teaterhistorie
• scenografi
• teater

• Sceneweb om Agnes Mowinckel
• Nationaltheatret om Agnes Mowinckel

• Kristian Elster: Teater 1929–1939. Oslo 1941
• Lise Lyche: Norsk teaters mare. Oslo 1990
• Nils Sletbak (red.): Det Norske Teatret 1913–1963. Oslo 1963